کد مطلب:14375 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:2

گنجینه پرسمان » احكام

با توجه به اينكه اخيرا دنيا با پديده بچه هاي شبيه سازي شده مواجه شده (فرزنداني كه به روش برداشت يك سلول از بدن زن در محيطي خارج از رحم او پرورش يافته اند) و به احتمال زياد با عواقب و موارد حقوقي اين پديده در آينده مواجه خواهيم شد در كشورهاي خارجي بعضا با وضع قوانين دراين خصوص اظهار نظر شده است ولي در قوانين جمهوري اسلامي ايران به اين مورد اشاره نشده ، فتاواي مراجع محترم ديني نيز در اين خصوص اعلام نشده ، خواهشمند است در قالب سؤال هاي زير، اين جانب را ارشاد بفرماييد:
1. آيا پديده شبيه سازي بچه ها (تولد بچه از طريق اخذ يك سلول بدن زن و پرورش آن در خارج از رحم مادر) مشروع است يا خير؟
2. در هر صورت آيا بچه متولد شده از شبيه سازي به مادر منتسب مي شود يا خير و آيا شباهتي با بچه هاي ناشي از زنا دارد يا خير؟
3. وضعيت حقوقي اين گونه بچه ها از لحاظ شخصيت حقوقي ، تابعيت ، برخورداري از حقوق اجتماعي ، ارث و ديگر مسائل حقوقي چگونه است ؟

احكام فقهي ـ حقوقي ، استنساخ و انسان هاي شبيه سازي شده را به طور خلاصه در چند بخش مي توان تنظيم كرد:
الف ) تعريف استنساخ ;
ب ) اقسام متصوره آن ;
ج ) حكم اصل استنساخ و اقسام آن ;
د) انتساب انسان شبيه سازي شده (نسخه ) به اصل خود;
ه' ) احكام جاري بر اين نسخه مطابق اصل .
تعريف استنساخ (كلونينگ ):
بعضي از دانشمندان ، استنساخ را چنين تعريف كرده اند: دستيابي به نسخه هاي مطابق اصل ازگياهان وحيوانات و انسان ها بدون نياز به تلقيح سلول هاي جنسي ماده و نر.1
در واقع مراد از استنساخ كه مقابل واژه انگليسي Cloning است ، توليد و تكثير موجوداتي زنده بدون مباشرت عمل جنسي و يا تلاقح نطفه مرد و زن است و اين چنين تكثير سلولي كه در برخي موجودات به نحوطبيعي ، در طبيعت موجود است ، امروز درمورد حيوانات به تحقق پيوسته چنانكه انگليس براي اولين بارخبرموفقيت خود را در توليد اولين گوسفند شبيه سازي شده (كلون شده ) در سال 1997 به نام «دالي » اعلام كرد.2 (و البته قبل از اين در سال 1952، اولين مهره دار كلون شده ، يك دو زيست بود)3 و تا به حال تجربه كلونينگ بر روي گوسفند، گاو، موش ، گربه و خوك با موفقيت انجام شده است 4 و جالب اينكه وقوع چنين پيشرفتي براي بشر را دانشمند اطريشي رهبر لانت در سال 1902، پيش بيني كرده و گفته بود: توليد و تكثيرسلول ، روزي به تحقق خواهد پيوست .5
بحث بيشتر از حقيقت استنساخ چندان ضروري نمي نمايد و البته نياز به تخصص ويژه دارد.
اقسام استنساخ :
ابتدا اين نكته روشن باشد كه هنوز هيچ كشور و يا مركز علمي ، خبر از وقوع استنساخ انسان نداده و بحث فعلي ما، صرفا فرضي است ، اگر چه فرضي كاملا نزديك به واقع و چه بسا تا به حال به وقوع پيوسته باشد و امااقسام استنساخ :
1. استنساخ بين حيوانات ;
2. استنساخ بين حيوان و نبات ;
3. استنساخ بين حيوان و انسان ;
4. استنساخ بين انسان ها.
الف . بين زن و زن ـ كاشتن هسته سلول زن در تخمك زن ;
ب . بين مرد و مرد ـ كاشتن هسته سلول مرد در نطفه مرد;
ج . بين مرد و زن ـ كاشتن هسته مرد در تخمك زن و به عكس .
در تمام اقسام ذكر شده ، يا هسته سلول موجودي در تخمك و يا نطفه خود او كاشته مي شود و يا درتخمك و يا نطفه موجود ديگري 6 و در هر صورت يا در رحم زني ، پرورش مي يابد و يا در لوله آزمايشگاه (رحم مصنوعي ).
1. استنساخ بين حيوانات :
ظاهرا دليلي بر حرمت و منع چنين عملي موجود نيست و اصاله الحل و الاباحه ، محكم است و حيوان كلون شده نيز از حيث طهارت و نجاست و جواز اكل و غيره تابع اسم عرفي است و اگر موجود كلون شده ،داخل در تحت هيچ عنوان شناخته شده اي نباشد عرفا، حكم به طهارت آن و حليت اكلش مي شود به دليل اصاله الطهاره (كل شيي لك طاهر حتي تعلم انه قذر) و معلوم است كه اين اصل منحصر به شبهات موضوعيه نمي شود و اما حليت اكل آن به خاطر اصاله الحل (كل شيي لك حلال حتي تعرف انه حرام ) و نيز اصاله البراءه از حرمت اكل آن و نيز حصر مستفاد از آيه شريفه «قل لا اجد في ما اوحي الي محرما علي طاعم يطعمه الا ان يكون ميته او...»7 و نيز روايات خاصه مثل صحيحه : «... ليس الحرام الا ما حرم الله تعالي في كتابه ... اقرأ هذه الايه : قل لا اجد فيما اوحي الي ...»8
و البته اين در صورتي است كه حيوان داراي چنگال و يا نيش نباشد والا محكوم به حرمت است به دليل اطلاق حرمت آن ، در روايت صحيح آمده :
«ان رسول الله (ص ) قال : كل ذي ناب من السباع و مخلب من الطير حرام . و قال : لا تأكل من السباع شيئا.»9
2. استنساخ بين حيوان و نبات :
استنساخ بين حيوان و نبات نيز حكمش همچون فرض سابق است .
3. استنساخ بين حيوان و انسان :
استنساخ بين حيوان و انسان و توليد موجودي كه آميخته اي از هر دو است و چه بسا منجر به توليد حيوان از انسان بشود، دليل واضحي بر حرمت چنين عملي ، نيافتيم ، اگر چه بعضي از نويسندگان 10 به آيه شريفه اي كه شيطان به خداوند عرضه مي دارد: «ولامرنهم فليغيرن خلق الله .»11 و نيز به آيه شريفه : «لا تبديل لخلق الله ...»تمسك كرده اند;12 ولي جواب اين استدلال كاملا روشن است و مي توانيد براي يافتن مفاد درست آيه شريفه به دو منبع آورده شده در پاورقي مراجعه نماييد.13
از كلام آيت الله مؤمن نيز جواز اين عمل استفاده مي شود; زيرا ايشان تلقيح بين نطفه انسان و تخمك حيوان و يا به عكس و كاشتن آن در رحم زني كه حليله مرد باشد را جايز دانسته اند14 كه به طريق اولي جواز درمورد غير نطفه (سلول جسمي غير جنسي ) ثابت مي شود.
4. استنساخ انسان ها:
ظاهرا به عنوان اولي ، دليلي بر حرمت اين عمل ـ توليد و تكثير انسان هايي شبيه انسان هاي ديگري كه ازسلول آنها توليد شده اند ـ نيست و اصاله الحل و الاباحه محكم است كما اينكه بزرگان و مراجع معظم معاصر،حكم به جواز نموده اند از جمله : آيات عظام بهجت ، سيستاني ، فاضل لنكراني ، صافي گلپايگاني ، موسوي اردبيلي ، خامنه اي ، سيد سعيد حكيم «ادام الله اظلالهم ». و اما آيات عظام تبريزي و مكارم شيرازي كه حكم به عدم جواز كرده اند ،ظاهرا به عنوان اولي نباشد كمااينكه از بعضي تعليل هاي آيت الله تبريزي آشكار مي شود.15
حكم ثانوي استنساخ انسان ها:
ظاهرا شبهه اي در حرمت اين عمل به عنوان ثانوي ، كه اختلال نظام را سبب مي گردد نباشد; چرا كه اگر اين چنين استنساخ هايي ـ كه هيچ گونه تفاوت و تمايزي بين انسان كلون شده و نسخه اصلي نباشد و يا باشد ولي نياز به دقت ها و آزمايش هاي علمي داشته باشد به نحوي كه عسر و حرج نوعي در اعمال اين آزمايش ها پيش آيد. و عرف و متعارف انسان ها، قدرت تمايز بين آنها را نداشته باشند ـ جايز باشد، لازمه اش هرج و مرج درزندگي و معاشرت و معاملات مردم است و ديگر، زن همسر خود را و مجني عليه ، جاني را و طلب كار، بدهكارخود را نمي شناسد، بي گناهي به گناه نكرده ، مجازات مي گردد و هكذا و آيت الله تبريزي نيز به همين دليل ،استنساخ را جايز نمي دانند و همچنين آيت الله سيد كاظم حائري .16
و البته معلوم است كه اين تالي فاسد در صورتي است كه استنساخ به نحو كلي و بدون هيچ گونه قيد وشرطي و به نحو گسترده انجام گردد و اما اگر در مواردي خاص و كنترل شده با توجه به مصالحي كه حاكم عادل اسلامي تشخيص مي دهد، صورت پذيرد، اين مفاسد، به هيچ وجه بار نمي گردد و عنوان ثانوي حرمت ، زايل مي شود. لكن آيت الله مكارم شيرازي در حكم به عدم جواز شبيه سازي به مفاسد ديگري اشاره كرده و گفته اند:«اطلاعاتي كه اخيرا منتشر شده نشان مي دهد كه كساني كه از طريق شبيه سازي به وجود مي آيند در معرض ناهنجاري هاي جسمي شديدي هستند مانند كمبود كليه ها و نيمي از مغز و امثال آن .» واضح است كه با چنين فرضي ، اين مفاسد دايمي و كلي است و تا زماني كه با پيشرفت هاي علم پزشكي اين مفاسد برطرف نگرددحكم ثانوي ناشي از آنها باقي خواهد بود.17
اقسام استنساخ انسان ها به عنوان اولي :
الف . اخذ سلول غير جنسي از مرد و كاشت آن در هسته تخمك همسر خودش كه چه بسا از اين شيوه درموارد عقيم و نازا بودن زوجين استفاده شود: جايز است در صورتي كه قرار دادن آن در رحم زن و نيز گرفتن تخمك زن ، مستلزم نظر و يا لمس حرام نگردد.
ب . اخذ سلول غير جنسي از مرد و كاشت آن در هسته تخمك زني اجنبي و قرار دادن آن در رحم آن زن ويا زني ديگر (كه يا همسر صاحب سلول است و يا باز اجنبي است ): در صورتي كه در رحم همسر خود آن مردنهاده شود، بلااشكال است 18 كما اينكه دليلي بر حرمت نهادن آن در رحم همان زن صاحب تخمك و يا زن اجنبيه ديگري نيست درصورتي كه آن زن داراي همسر نباشد والا حرام است به دليل اشتباه نسبي كه در تولدفرزند از آن زن پيش مي آيد و معلوم نمي شود كه آيا او فرزند صلبي شوهر اين زن است و يا متولد از سلول جسمي آن مرد اجنبي است .
ج . اخذ سلول غير جنسي از مرد و كاشت آن در هسته سلول همان مرد و يا مردي ديگر: ظاهرا جايز است البته رحمي كه اين سلول پيوندي در آن نهاده مي شود در صورتي كه رحم زن مزدوج باشد، حرام است به دليل اشتباه در نسب .
د. اخذ سلول غير جنسي از زن و كاشت آن در هسته سلول ديگري : حكمش با فرض «ب » يكي است .يعني اگر در رحم زني كه مزدوج است قرار گيرد، حرام است و نيز اگر در رحم خود آن زن قرار گيرد در صورتي كه داراي همسر باشد و هسته سلول از مردي اجنبي باشد، باز حرام خواهد بود.
رابطه نسبي انسان كلون شده :
ظاهرا هيچ گونه رابطه نسبي بين انسان شبيه سازي شده و نسخه اصلي كه صاحب سلول غير جنسي است ، نمي باشد و هيچ گونه رابطه ابوت و بنوت و يا اخوت و غيره ، حاصل نمي گردد چون تمام اين عناوين عرفي بوده و داير مدار صدق و فهم عرف است و معلوم است كه عرف فقط در صورت انعقاد نطفه يعني لقاح مني مرد با تخمك زن ولو به طريق نامشروع ، روابط نسبي را صادق مي داند19 در حالي كه انسان شبيه سازي شده از نطفه نسخه اصلي نيست بلكه از سلولي از سلول هاي بدن او تكثير شده است . حداقل اين است كه عرف در اطلاق نام فرزند يا برادر و يا خواهر صاحب سلول بر انسان شبيه سازي شده ترديد دارد و لذا احكام مربوط به اين عناوين را بر انسان مزبور نمي توان مترتب دانست . آيه مباركه نيز بي اشارت به اين فهم عرفي نيست :
«ثم جعل نسله من سلاله من ماء مهين »20 همين نظر را مي توانيد از بعضي بزرگان معاصر نيز بيابيد مثل آيت الله سيد سعيد حكيم از مراجع فعلي نجف اشرف 21 به خلاف استظهار جناب آقاي محمد آصف محسني دام علاه .22
و اما صاحب هسته تخمك در صورتي كه زن باشد هرگاه در رحم خود او، پرورش بيابد، بدون شك همومادر است ، ولي اگر در رحم زني ديگر، پرورش يابد و از او نيز متولدشود در اين صورت مطابق عقيده بعضي ازفقهاي معاصر23 مادر شرعي او همان صاحب رحم است و مطابق عقيده بعضي ديگر از فقها24 مادر شرعي وعرفي او صاحب هسته تخمك است ; زيرا ملاك مادر بودن در نزد عرف همچون ملاك پدر بودن ، آن است كه طفل از نطفه شخص به وجود آمده باشد.
نتيجه اين كه چنين انساني ، داراي پدر نيست ، ولي به هرحال جاي احتياط لزومي در اين مسأله كاملامحسوس است و بايد از ازدواج اين فرزند كلون شده با زن صاحب تخمك و يا مردي كه صاحب سلول غيرجنسي است ، پرهيز شود و در توارث نيز احتياط آن است كه ورثه صاحب سلول و يا صاحب تخمك با اين فرزند شبيه سازي شده مصالحه كنند; البته اين احتياط در مورد زن صاحب تخمك ، لزومي و در مورد مردصاحب سلول غير جنسي ، مي تواند غير لزومي باشد.
البته معلوم است كه انسان كلون شده ، محترم و داراي تمام حقوق و احكام شرعي و قانوني يك انسان محترم و شهروند مي باشد و از حيث ايمان و كفر و طهارت و نجاست ، تابع ايمان و طهارت مادر شرعي خوداست و در صورت عدم وجود مادر چنانكه در بعضي فروض چنين بود ـ تا قبل از سن تمييز، تابع ولي است كه حاكم شرع براي او تعيين كرده از باب اخذ به ملاك تابعيت طفل اسير نسبت به كسي كه او را اسير كرده است ويا از باب اخذ به ملاك لقيط دارالسلام يعني طفلي كه در دارالسلام پيدا شده و والدينش معلوم نيستند و بعد ازتمييز نيز خود ايمان را ابراز مي كند.
به نظر مي آيد همين مقدار براي بيان حكم استنساخ و اقسام آن و تبيين رابطه نسبي اقسام مزبور كافي باشد. والحمد اولا و آخرا.
در پايان به استفتائاتي كه از محضر مراجع عظام تقليد شده است اشاره مي شود:

سؤال
الف . آيا مشابه سازي حيوان زنده توسط تكثير سلول هاي وي (كلوناژ) جايز است ؟ (سلولي از حيوان زنده اخذ مي شود و با تكثير آن سلول از طريق اطلاعات DNA، حيواني با همان خصوصيات قبلي ايجاد مي كنند).
...25
آيت الله العظمي محمد تقي بهجت
«الف . ظاهرا اشكالي به نظر نمي رسد.
...»
آيت الله العظمي سيد علي خامنه اي
«الف . اين كار في نفسه اشكال ندارد.
...»
آيت الله العظمي سيد علي سيستاني
«الف . مانعي ندارد.
...»
آيت الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني
«الف . اگر مستلزم خلاف شرع نباشد بنفسه اشكال ندارد والله العالم .
...»
آيت الله العظمي محمد فاضل لنكراني
«الف . دليلي بر حرمت اين عمل بر حسب عنوان اولي به نظر نرسيده است گرچه بر حسب عناوين ثانويه اشكال دارد.